شین.خسروی

مشهد به سبب وجود بارگاه امام هشتم در دورۀ صفویۀ شیعه مذهب با رشد جمعیّت و در نتیجه کم­آبی روبه­رو شد. به همین دلیل شاه عبّاس صفوی در سفر سال 1016هجری قمری به مشهد مقدّس، دستور خریداری آب چشمه گُلَسب و احداث خیابانی در شهر مشهد، جهت انتقال آب به حرم را صادر کرد. این کار تا سال 1023 طول کشید. نهر آب به طوری کشیده شد که از دروازة غربی وارد و پس از عبور از ایوان­های حرم از دروازة شرقی خارج می­شد. آب از چشمه گیلاس (در سه فرسنگی غرب شهر تابران توس، بین قریۀ توس و رادکان) و چند حلقة چاه در همان نزدیکی تأمین می­شد و به موازات کَشَف­رود، نهری حفر شد تا آب به خیابان مشهد و سپس صحن حرم امام رضا(ع) رسید. همچنین شاه تمامی دکّان­های دو طرف نهر را خرید و با مرمّت و درختکاری، حاشیة خیابان را منظّم کرد تا به آستان قدس واگذار کند. هر چند پیش از آن نیز بزرگانی چون امیرعلی­شیر، وزیر توانای سلطان حسین بایقرا با انتقال آب به مشهد در رونق آن کوشیده بودند، امّا اقدام شاه عبّاس در احداث خیابان که خود از اوّلین­ها در ایران بود تا سال­ها مشکل کم آبی مشهد را برطرف کرد؛ علی­ رغم آنکه پس از چندی، دیگر آن زیبایی و نظافت اوّلیّه را نداشت و به شهادت سفرنامه­نویسان خراسان به آبی کثیف و عرصه­ای نامنظّم بدل شده بود، امّا تا عهد نادرشاه تأمین کنندۀ آب شهر بود. نهر خیابان تا اوایل قرن حاضر قابل رؤیت بود، ولی حالا دیگر نشانی از آن نیست.

در وقف­نامه­ای که بعد از احداث نهر خیابان نوشته شده، پس از ستایش خداوند متعال، حضرت رسول و ائمّة اطهار و البتّه مدح شاه عبّاس، شرحی از نحوۀ انتقال آب ذکر شده و سپس از تعرّض به آب اکیداً نهی شده و هرگونه آلوده کردن یا برداشت از آن و انتقال آب به برکه­ها و حوض­های شخصی یا حمّام­ها ممنوع شده و مقرّر شده به محض وارد شدن آب تمیز و مکفی به حرم، به حوض بزرگ صحن بریزد و پس از آن از ایوان شرقی خارج شده و مزارع پایین دست را مشروب کند.

استفاده از پسماند آب برای کشاورزی و اطعام زائران با تولیدات آن از دیگر فواید این آب بود. شاه عبّاس با وقف دیهی (که حالا «دوین» خوانده می­شود) در نزدیکی مشهد بر این نهر و برکه، بر پایدار ماندن آن می­ کوشد. در نهایت هم با تعیین یک متولّی که عُشر یا یک دهم عایدات موقوفه به او و اولادش می­رسد، مسئولیت نگبانی از این موقوفه را به میرزا اُلغ می­سپارد. متن این وقف­نامه که در آستان قدس رضوی نگهداری می‏شود، از این قرار است:

بسم ا... الرّحمن الرّحیم

الحمدا... الواقف الا الضمائر و السّرائر و الصلاة و السلام الا محمّد سیّد الاوائل و الاواخر و آله المعصومین اولی النواهی و الاوامر.

 و بعد؛ خلاصۀ مطالب آن است که وقف فرمودند پادشاه ایمان پناه ظلّ ا... ، مروّج مذهب ائمّۀ معصومین، السّلطان العادل شاه عبّاس صفوی بهادرخان، همگی و تمامی مجری المیاه و منبع چشمۀ مشهور به چشمه گلسب واقع در نواحی مشهد مقدّس معلّی را با مَجری المیاه نهری که مجدداً احداث فرموده­اند که آب چشمۀ مذکوره را به صحن آستانة مقدّسۀ عرش درجه – علیه آلاف السّلام و التحیّه- جاری فرموده از هر یک با جمیع توابع و لواحق بر مشهد مقدّس مذکور، ثواب آن را به روح پرفتوح اعلی الحضرت شاه جم جاه بارگاه، جنّت آرامگاه فردوس مکان، علیین آشیان قربت فرمودند و در بین عقد وقف مذکور شرط فرمودند که تمامی آب چشمة مذکوره به صحن آستانة متبرّکه آمده که عامّه مسلمین از آن انتفاع گیرند و مطلقاً به هیچ وجه من الوجوه، خواه در بالای آستانه و خواه در پایین آستانه سوای آن که مردم به قدر احتیاج آب به ظروف از نهر مذکور بردارند، تجویز نفرموده­اند که اَحَدی احداث ممرّ نموده، آب به زراعت و باغات و خانه­ها و حیاض و برکه­ها و حمّامات خود بَرَد و در بالای آستانه آب بر زراعت سرکار آستانه نیز نبرند، و مستند به آن نشوند که صرفة وقف در آن است که به هیچ وجه تجویز آن نفرموده­اند و بعد از آن که تمام آب از آستانه گذشته، فاضِل آب از حصار شهر بیرون رود، به آن زراعت نموده، آنچه حاصل شود، صرف طعام نموده، در مطبخ سرکار آستانه، علی حدّه به نوعی که به طعام قدیمی مقرّری آن سرکار مخلوط نشود، طبخ نموده به صادرین و واردین دهند. و اگر کسی خلاف شروط مذکوره کرده، احداث ممرّ نموده، آب بَرد، حکم آن داشته باشد که در خون امام معصوم مظلوم شهید شرکت کرده باشد. و پادشاه وقت و علمای عصر و صدور و متولّیان اگر خلاف شروط مذکوره تجویز نمایند، در روز قیامت نزد خدا و رسول و حضرت امام ثامن ضامن شرمنده بوده، از عهدة جواب بیرون آیند، و تجویز بردن آب به حیاض و برکه­ها و حمّامات جهت آن نفرموده که مبادا جمعی که خود را سلک علما منسلک داشته، از حیلة صلاح عاری باشند، به واسطۀ حطام دنیوی متشبّث به فتاوی مزوّره شده، حیلۀ شرعی نمایند که زیاده از آن فتوا دهند و عوام به فتاوی ایشان جرأت نموده، هر کس اندک اندک آب برده، آب در آستانه کمی کرده، خلل به شرط وقف مذکور واقع شود.

و همچنین موضع موسوم به دینائیه تپه، توابع مشهد مقدّس را وقف فرمودند که حاصل آن را اوّلاً سال به سال صرف تنقیه و سایر عمارات ضروری چشمه و ممرّ و نهر آب مذکور نمایند که مطلقاً خرابی به آن راه نیابد و آنچه بماند، آن را نیز به دستور فوق صرف طعام نمایند.

و تولیت اوقاف مذکوره را به سیادت و نقابت پناه میرزا اُلُغ مشهدی تفویض فرمودند و بعد از آن به اولاد ذکور و اناث او، نسلاً به نسلٍ و عقباً بعد عقبٍ، و شرط فرمودند که عُشر حاصل موضع مذکور را بعد از وضع عمارت ضروری با عُشر حاصل آنچه به موجب مذکور از فاضلِ آب نهر مذکور به هم رسد، به علّت حقّ التّولیه تصرّف نموده، منافع را به موجبی که نوشته شده صرف نماید.

فی شهر جمادی الاوّل سنه 1023 هجری قمری.